Gedenkstätte Berliner Mauer – de muur bij Bernauer Strasse

Het is een van de laatste plekken waar je de Berlijnse muur nog kunt bekijken zoals deze was. Groot, grijs en grauw, twee werelden splitsend. Waar er nog een deel van de Todestreiffen nog in originele staat wordt gehouden, zodat we nooit vergeten hoe het ooit was. Er staan monumenten, resten van funderingen en foto’s van de omgekomen oost-Duitsers die vrijheid in het Westen zochten. De Gedenkstätte Berliner Mauer aan de Bernauer Strasse is een bijzondere historische plek, waar de gruwelijkheid van de Duits-Duitse deling makkelijker in te voelen is, dan je van te voren had verwacht. Een must voor iedereen die een bezoek aan Berlijn brengt.

Op de ochtend van 13 Augustus 1961 werden de Oost Berlijners wakker in een nachtmerrie. Van de een op de andere dag stond er, voor huisdeuren en ramen, zomaar een gigantische betonnen muur, zwaar bewaakt door het oost-Duitse leger. Niemand mocht zomaar de sectorgrens passeren, mensen die dat toch deden of eroverheen vluchtten, werden met geweld tegengehouden of beschoten. De oost-Berlijners zaten letterlijk gevangen, konden niet meer naar hun werk in West-Berlijn, of buren, vrienden of familie bezoeken. Dit leidde in de eerste weken na de bouw tot grote drama’s, waarbij Oost-Berlijners uit de ramen van hun woning sprongen, om zo naar West-Berlijn te kunnen vluchten. Velen overleefden dat niet. Bekend is het beeld van de Oost-Duitse soldaat Conrad Schumann, die voor draaiende camera’s over het prikkeldraad sprong en zo West-Berlijn in vluchtte. Later werden de huizen die direct aan de muur stonden gesloopt, de bewoners verplicht verhuisd. Deuren en ramen werden dichtgetimmerd, de begraafplaats die aan de muur lag werd deels geruimd en zwaar bewaakt. Ook de eerste doden bij een vluchtpoging over de muur, waren bij Bernauer Strasse te betreuren. De wereldpers zat er bovenop en de Bernauer Strasse werd op die manier een bekend stuk Berlijnse muur.

Het monument
De Gedenkstätte loopt langs de gehele Bernauer Strasse, vanaf S-bahn station Nordbahnhof tot aan het beroemde Mauerpark. Daar gaat de Bernauer Strasse na de voormalige grens over in de Eberswalder Strasse. Het 1,4 kilometer lange openluchtmonument is over het gehele tracé langs de betonnen Kolonnenweg te volgen, de weg die midden over het grensgebied liep en door de grenswachten gebruikt werd. Vanaf Nordbahnhof leer je alles over de Berlijnse muur, de Todesstreifen, de deling van de stad en hoe het leven aan de muur tot 1989 gewoon door ging.

 

Ook staat de Kapelle der Versöhnung op dit terrein, een herinneringsplek aan de kerk die verlaten op de Todesstreifen stond, en in 1985 door de Oost-Duitse soldaten werd opgeblazen. Iets verder kun je de fundamenten zien, van de huizen die destijds gesloopt werden om plaats te maken voor de uitbreiding van de muur. Er is uitgebreide aandacht voor de vluchttunnels die hier onder de muur door werden gegraven, en hoe deze vluchtpogingen verliepen. Aan de west-zijde van de Bernauer Strasse zijn een bezoekerscentrum (met een boekwinkel) en een documentatiecentrum (met een permanente tentoonstelling en uitkijktoren) gebouwd.

Geschiedenis van het monument

Al in 1994 werd er door de overheid besloten dat er een monument ter herinnering aan de Berlijnse muur moest komen. Er werd een wedstrijd uitgeschreven voor het beste idee om dit monument vorm te geven. Een architectenbureau uit Stuttgart, Kohlhoff&Kohlhoff kwam met het plan om alle overgebleven resten samen in één monument te verenigen. De bouw van het monument en de werkzaamheden om de stukken muur aan de Bernauer Strasse weer in originele toestand terug te brengen, kostte 2,2 miljoen Duitse Mark. Het werd een monument ter herinnering aan de deling van de stad tussen 13 augustus 1961 en 9 november 1989, en ter nagedachtenis aan alle slachtoffers van de communistische dictatuur. Op 13 augustus 1998 werd het monument eerste gedeelte van het monument geopend. Dit is het gedeelte bij Nordbahnhof met het oude stuk muur, de Grenzanlage, en het documentatiecentrum met uitkijktoren.

In de jaren daarna werd ook de rest van het terrein aangepakt en deel voor deel omgebouwd tot herinneringsmonument. Fundamenten van huizen en originele onderdelen worden niet weggehaald maar tentoongesteld en met staalbalkjes wordt de voormalige grens vormgegeven. De laatste delen van het openluchtmonument bij Mauerpark, zijn vlak voor 9 november 2014 geopend. Ook werd er een nieuwe tentoonstelling in het Documentatiecentrum geopend. Hiermee is de Gedenkstätte Berliner Mauer officieel voltooid.

Wat is er nu nog te zien?

• Gedenkstätte met monument – Je kunt het beste de wandeling beginnen aan het begin van de Gedenkstätte, bij Nordbahnhof. Hier zie je hoe de muur begint, en hoe de grens precies wat opgebouwd. Er staat nog een stuk Hinterlandmauer (de muur aan de Oost-Berlijnse zijde), en er is precies aangegeven waar elementen zoals het Signalzaun (een signaaldraad op de Todesstreifen die een bij beweging een alarm af liet gaan) en de Kolonnenweg liepen. Hoogtepunt is het grote stuk muur, dat actief in originele staat behouden wordt en als officieel monument geldt.

• Grensgebied – Aan het einde van dit eerste gedeelte, staat een grote ijzeren muur, die inmiddels helemaal verroest is. Dit is het begin van de Grenzanlage, oftewel het stuk Todesstreifen dat bewaard is gebleven. Het is zo’n 70 meter lang en bestaat uit bijna alle originele delen van de voormalige grens, zoals deze er na 1985 uitzag. Als je voor om de muur heen loopt, kun je in helemaal om dit deel van het monument heen lopen en aan de achterkant tussen de dunne spleet van de Hinterlandmauer door kijken. Er staat een oude wachttoren, het grensgebied is een grote zandvlakte, inclusief kolonnenweg, tankkruizen, signaaldraad en de originele lantaarnpalen met hun typische oranje licht. Het enige verschil met het origineel is dat het prikkeldraad is weggelaten. Ook de toren zelf is niet meer origineel, maar staat nog wel op de originele plek.

• Documentatiecentrum –  Aan de overkant van de straat, tegenover de Grenzanlage, staat het documentatiecentrum met bijbehorende wachttoren. Hier is een doorlopende tentoonstelling gemaakt over de muur, genaamd ‘1961 | 1989. Die Berliner Mauer’. Hier wordt de geschiedenis van de muur in de historische context geplaatst en kun je meer lezen over de achtergrond van de deling, de koude oorlog en de bouw van de muur. Natuurlijk kun je hier ook wat meer informatie vinden over de val van de muur, al is daar wat minder aandacht voor. Buiten kun je met de trap naar de vijfde etage, vanaf waar je de Grenzanlage vanaf boven bekijken kunt. Zo heb je nog beter zicht op het voormalig grensgebied en zie je hoe dit is opgebouwd. Tegelijkertijd kun je genieten van een prachtig uitzicht op de skyline van Berlijn.

• Kapelle der Versöhnung – In 1961 werd de Versöhnungskirche (verzoeningskerk) van de buitenwereld afgesloten, toen ze midden op het grensgebied van de Berlijnse muur kwam te staan. Dit was een groot probleem voor de kerkgangers, want deze kwamen uit zowel de Sovjet- als de Franse sector. De kerkgemeente werd hierdoor bruut van elkaar gescheiden en de kerk was niet meer toegankelijk. De grenstroepen gebruikten de kerk als wachttoren en machinegeweerpost. In 1985 werd door de Oost-Berlijnse politiek besloten dat de kerk gesloopt moest worden, tijdens het laatste grote project om de muur te versterken. De kerk werd daarom opgeblazen en gesloopt. Na de Wende kreeg de kerkgemeente het stuk grond terug en werd er op de fundamenten van de oude kerk, een kapel gebouwd. Hier worden kerk- en bezinningsdiensten gehouden. Buiten staan de oude klok en een deel van het altaar van de kerk tentoongesteld.

• Bezoekerscentrum – Het bezoekerscentrum ligt aan het begin van het monument, bij Nordbahnhof aan de Bernauer Strasse. Het is in dezelfde stijl gebouwd als alle ijzeren details van het monument, en daardoor zeer herkenbaar. Hierin zit een boek- en souvenirwinkel, waar je tientallen prachtige boeken over de muur, de DDR en de koude oorlog kunt kopen. Ook is er een filmzaal en starten hier de rondleidingen die door de bijbehorende stichting gegeven worden.

De Gedenkstätte Berliner Mauer is een prachtig monument, waarbij je een goede indruk krijgt van de gigantische omvang van de grens tegen het eind van de jaren ’80. Bovendien laat het ook veel zien van de gigantische impact op de omwonenden, die plotseling geen kant meer uit konden en enkel als vluchteling nog een kans hadden. De gigantische foto’s op de muren langs het monument, spreken sterk tot de verbeelding. Steeds meer mensen hebben niets van de muur meegemaakt en kunnen zich weinig voorstellen van de dreiging tussen Oost en West tijdens de Koude Oorlog. Toch zie ik juist veel jonge mensen dit monument bezoeken, vaak sterk onder de indruk van alle informatie en de vreselijke verhalen. (En sommigen staan gewoon schaamteloos selfie’s te maken, maar ook dat hoort erbij).

 

Hoe dan ook: dit monument is een must voor iedereen die wat meer wil zien van de muur zoals deze echt was. Zonder uitbundige bekladding, zoals bij de East Side Gallery en in de Niederkirchnerstrasse bij de Topografie des Terrors. Het is elke dag geopend en vrij toegankelijk. In het weekend is het er altijd vrij druk, dan is het handig om misschien wat vroeger op de dag te gaan, of aan het eind van de middag langs te lopen. Het bezoekerscentrum en het documentatiecentrum + bijbehorende toren zijn wel beperkt geopend, als je daar graag wil kijken moet je rekening houden met de openingstijden.

Gedenkstätte Berliner Mauer aan de Bernauer Strasse
Adres: Bernauer strasse 119, Mitte
OV: S Nordbahnhof of U8 Bernauer Strasse
Bezichtiging en entree: gratis
Bezoekerscentrum en documentatiecentrum geopend op: Dinsdag tot en met zondag: 10.00 tot 18.00 uur
Website: www.berliner-mauer-gedenkstaette.de